دومین کاوش دربارهی مردان نمکی به پایان رسید
فاطمه کشوری
دومین فصل کاوشهای باستانشناسان ایران و آلمان از قتلگاه مردان نمکی چهرآباد نشان داد که مردان نمکی در دورهی هخامنشی فعالیتهای بیشتری در زمینهی استخراج نمک در معدن چهرآباد داشتهاند. همچنین «ابوالفضل عالی» سرپرست کاوشهای چهرآباد به تهران امروز گفت: «این کاوشها به کشف بیش از دوهزار مواد ارگانیک وغیرارگانیک از جمله هسته، شاخه و بذر میوهها، پارچهها، چرم، پوستهی حیوانات، تکههای فلز و ابزار معدنکاوی منجر شده است.» به گفتهی وی این کاوش با هدف لایهنگاری تاریخی در معدن چهرآباد انجام گرفت اما از لایهی هخامنشی فراتر نرفت. او علت این موضوع را کم بودن زمان کاوشها اعلام کرد. همچنین در ادامهی کاوشهای باستانشناسی در معدن تاریخی نمک چهرآباد زنجان، بخشهایی از لباس کارگران معدن به دست آمد. به گفتهی عالی در بافت این پارچهها به طرز ماهرانهای از الیاف رنگی نیز استفاده شده که چشم هر بینندهای را خیره میسازد.
مردان نمکی از مشهورترین مردان مومیایی جهان هستند که پژوهشگران ایران و خارجی زیادی را به خود مشغول داشتهاند. راز مردان نمکی هم مانند بسیاری از محوطههای باستانی بر اثر فعالیتهای اقتصادی برملا شد. در زمستان ۱۳۷۲ بود که معدنکاران به هنگام باطلهبرداری و استخراج نمک با بولدوزر نیمتنهی انسانی را که ریش و موی بلندی داشت یافتند. این نیم تنه به دلیل سالم باقی ماندن در محیط نمکی به مرد نمکی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزهی ملی منتقل و تا به امروز در آنجا نگهداری میشود. پس از آگاهی از خبر کشف این مومیایی، پژوهشهای باستانشناختی نجاتبخشی در زمستان همان سال به سرپرستی هوشنگ ثبوتی و علیاصغر میرفتاح انجام شد، در نتیجهی کاوش شماری اشیای جالب و متنوع از معدن بهدست آمد، مهمترین یافته در سال۱۳۷۲، کشف پای چپ مرد نمکی شمارهی یک بود که در داخل چکمههای بلند قرار داشت و جنس چکمه نیز از چرم و بلندی آن ۴۸ سانتیمتر بود. تحقیقات و مطالعات آزمایشگاهی در زمینههایی از جمله آزمایش سالیابی و بررسیهای استخوانشناسی با کمک تصویربرداری سیتی اسکن، تعیین گروه خونی، آزمایش DNA انجام شد. نتیجهی سالیابی کربن ۱۴ روی نمونهای استخوانی و پارچهای قدمت مرد نمکی شمارهی یک را یکهزار و ۷۰۰ سال قبل یعنی اوایل دورهی ساسانی تعیین نمود. پیش از کاوشهای سالهای ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک روستای چهرآباد براساس یافتههای ۱۲سال پیش تصور این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزادهی ساسانی و یا نمایندهی هیأت حاکمهی اقوام سکایی در سدهی هشت پیش از میلاد بوده است اما با کاوشهای دو فصل اخیر در ۸۳ و ۸۴ مشخص شد که مومیاییهای مکشوفه از معدن چهرآباد، کارگران و معدنکارانی بودند که در نتیجهی ریزش معدن و فرو ریختن دیوارهها، سقف و تونلها کشته و مدفون شدهاند. براساس کاوشهای انجام شده مشخص شد که معدن از حدود اواخر عصر آهن شناسایی شده است. با توجه به آزمایشات سالیابی کربن ۱۴ مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵ مربوط به دورهی هخامنشی با قدمت حدود دو هزار و ۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱، ۲، مربوط به دورهی اشکانی و اوایل ساسانی، با قدمت حدود یکهزار ۸۰۰ سال قبل بوده است. با شواهد و مدارک موجود، ریزش تونلهای معدن چهرآباد، دست کم دوبار و با فاصلهی زمانی حدود ۵۰۰ سال رخ داده است. نخستین بار در حدود دو هزار و ۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدنکاران بخش بزرگی از تونلهای معدن ریزش و در آن مردان نمکی ۳، ۴، ۵ کشته شدهاند و سپس با گذشت حدود ۵۰۰ یا ۶۰۰ سال دوبارهی حادثهای دیگر در معدن نمک رخ داد و در نتیجهی آن مردان نمکی ۱و۲ نیز کشته و مدفون شدهاند. همچنین بررسیهای بیشتر نشان داد که نیمتنهی مکشوفه مربوط به مرد میانسالی بوده که قبل از مرگ ضربهی شدیدی بر سر و صورت او خورده است.
ششمین مرد نمکی
ششمین مرد نمکی در زمان ریاست «حسن فاضلی نشلی» بر پژوهشکدهی باستانشناسی سازمان حفاظت محیط زیست کشور پیدا شد. آن زمان حسن فاضلی نشلی تصمیم گرفت تا مرد ششم از نمکها بیرون نیاید، او اعتقاد داشت که مردان نمکی در دل نمکها جای امنتری دارند تا در موزهی رختشویخانهی زنجان. بنابراین مرد نمکی همانجا ماند. کاوشهای معدن چهرآباد هم در سال ۸۴ تمام شد. به گفتهی مرتضی عالی در فصل نخست همکاری باستانشناسان ایران و دانشگاه بوخوم آلمان در سال گذشته بخشی از جمجمهی مرد ششم کشف شد اما بهدلیل اینکه باستانشناسان هدف اصلی را روی لایهنگاری گذاشته بودند، فعالیت بیشتری روی آن انجام نگرفت. بنابراین مرد ششم همچنان در نمکهای چهرآباد زنجان قرار دارد. گروه باستانشناسی در این کاوش تعداد کمی یافتههای باستانشناسی متعلق به دورهی اشکانی را هم کشف کردهاند. به گفتهی عالی این کاوشها نشان میدهد که فعالیت معدنکاران در دورهی هخامنشی بیشتر از دورههای دیگر بوده است. در این کاوشهای تیمی از متخصصان د اخلی و خارجی در زمینهی باستانشناسی، انسانشناسی و... شرکت داشتند.
استخراج نمک تمام شد
هرچند در چند سال گذشته دفتر بسیاری از کاوشها در محوطههای باستانی به فراموشی سپرده شد و بسیاری از آنها به دست باد و بورانهای فصلی افتادند اما برای تنها مردان نمکی کشور یک اتفاق بزرگ افتاد و بر اساس آنچه مرتضی عالی میگوید: «پروندهی استخراج نفت که بزرگترین تهدید تاریخ مومیایی طبیعی ایران به شمار میرفت، بسته شد.»
همچنین به گفتهی عالی در ادامهی فعالیتهای باستانشناسی در لایههای پایین معدن نمک چهرآباد تکههایی از پوست و مو نیز به دست آمده است و تحقیقات تکمیلی جهت شناسایی این یافتهها برای تشخیص جانوری یا انسانی بودن این بقایا ادامه دارد.
او میگوید: «در این فصل از کاوش، استفاده از متخصصین حفاظت و مرمت جهت حفظ و نگهداری هرچه بهتر اشیای به دست آمده خصوصاً اشیایی با جنس مواد ارگانیک در دستور کار قرار دارد. همچنین آزمایشات زمینشناسی و ژئوالکتریک در سایت تاریخی معدن نمک چهرآباد زنجان انجام شد.» به گفتهی عالی، در ادامهی کاوشهای باستانشناسی در معدن تاریخی چهرآباد زنجان یک عدد «سوزن» از جنس مفرغ کشف شد. همچنین پیگیری تونلهای باستانی با هدف مشخص نمودن نقشهی تونلها و تکنیکهای استخراج نمک و ابزارهای حفاری از اهداف این فصل از کاوش معدن تاریخی چهرآباد زنجان است. در این فصل از کاوش از تعداد ۲۰ نفر، باستانشناس و متخصصان در حوزهی علوم مختلف، از کشورهای ایران، آلمان، اتریش و ایتالیا در معدن چهرآباد زنجان مشغول کاوشهای باستانشناسی و تحقیقات علمی است.
سرپرست هیأت کاوش معدن چهره آباد همچنین میگوید: در ادامهی فعالیت گروه باستانشناسی در سایت تاریخی معدن نمک چهرآباد زنجان، آزمایشات زمینشناسی و ژئو مورفولوژی، گیاهشناسی، ژئوالکتریک و... که همگی در راستای بهدست آوردن دید بهتر از نحوهی زندگی معدنکاران (معدن نمک چهرآباد) و جوامع دورهی هخامنشی و ساسانی و محیط زیست منطقه در دورهی باستان در حال انجام است.
به گفتهی او متخصصین ژئو الکتریک، آزمایشات و بررسیهای خود را به منظور پی بردن به احتمال وجود تونلها و راه روهای احتمالی در لایههای پایین معدن انجام دادند.
معدن نمک چهرآباد زنجان درحال حاضر تنها معدن تاریخی در کشور است که تحقیقات علمی و باستانشناسی در آن جریان دارد و در این راستا تا کنون طی کاوشهای باستانشناسی در این محوطهی تاریخی تعداد شش عدد مومیایی به دست آمده است.
نقل از: روزنامهی تهران امروز، ش ۷۵۲، پنجشنبه ۱۲ آبان ۱۳۹۰، ص ۹
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر